W literaturze bardzo dużo miejsca poświęca się przede wszystkim omawianiu zagadnienia odpowiedzialności spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz odpowiedzialnością deliktową członków zarządu spółki z o.o. w przypadku niezaspokojenia się wierzycieli z majątku spółki. Mniej uwagi skupia się natomiast na inne formy spółek prawa handlowego. Tym razem rozwiniemy nieco zagadnienie odpowiedzialności spółek jawnych.

Regulacje dotyczące spółek jawnych, zasad ich funkcjonowania oraz odpowiedzialności wspólników znajdują się w przepisach kodeksu spółek handlowych (art. 22 - art. 85). W zakresie odpowiedzialności za zobowiązania art. 22 §2 k.s.h. stwierdza, że każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, oznacza to nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania. Spółka jawna może ponosić odpowiedzialność za wszystkie swoje zobowiązania, natomiast nie odpowiada już za zobowiązania wspólników, za to wspólnicy spółki jawnej odpowiadają całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki. Odpowiedzialność ta jest nieograniczona i nie można jej znieść wewnętrznymi regulacjami spółki, ma ona charakter ius cogens. Można natomiast odpowiedzialność wspólników ograniczyć, jednak to powoduje możliwość regresu między wspólnikami (por. wyrok SN z 23 kwietnia 2009 r. IV CSK 558/08). Wystąpienie ze spółki jawnej nie powoduje zwolnienia z odpowiedzialności wspólnika tej spółki za zobowiązania powstałe wcześniej (wyrok SN z 18 grudnia 2008 r., III CZP 126/08). Podobnie rzecz ma się w przypadku likwidacji spółki, ta nie jest w tym przypadku przeszkodą do kierowania roszczeń przeciwko wspólnikom. Co ciekawe, nawet w przypadku wykreślenia spółki z rejestru KRS istnieje możliwość nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, w trybie art. 778(1) kodeksu postępowania cywilnego, wydanemu przeciwko spółce i pociągnięcia do odpowiedzialności wspólników spółki jawnej (uchwała SN z 4 września 2009 III CZP 52/09).

Odpowiedzialność wspólników spółki jawnej ma charakter solidarny, subsydiarny, osobisty i nieograniczony. Solidarność oznacza, że każdy ze wspólników odpowiada z innymi wspólnikami za całość długu spółki. W przypadku gdy wierzyciel zaspokoi się w pełni z majątku osobistego jednego ze wspólników spółki jawnej będzie miał on prawo do wzajemnych rozliczeń z pozostałymi wspólnikami w drodze regresu (podobnie w przypadku spółek cywilnych). W postanowieniu SN z dnia 7 stycznia 2009 II CSK 411/08 Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że wprowadzona w regulacji art. 22 k.s.h. odpowiedzialność solidarna wspólników ma charakter gwarancyjny, ponieważ ma służyć wzmocnieniu pozycji wierzycieli. Solidarna odpowiedzialność wspólników wiąże się z tym, że wytoczenie powództwa nie przerywa biegu przedawnienia, przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników. (por. wyrok SN z dnia 9 lipca 2009 r., V CSK 72/08). Wspólnik może jednak podnieść zarzut przedawnienia roszczenia przeciwko spółce, w związku z art. 35 k.s.h., który stwierdza, że: wspólnik pozwany z tytułu odpowiedzialności za zobowiązania spółki może przedstawić wierzycielowi zarzuty przysługujące spółce wobec wierzyciela, a jeżeli zarzut wymaga złożenia oświadczenia woli przez spółkę celem uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, potrącenia lub w innych podobnych przypadkach wspólnik może odmówić zaspokojenia wierzyciela, dopóki spółka nie złoży takiego oświadczenia. Wierzyciel może wyznaczyć spółce dwutygodniowy termin do złożenia oświadczenia woli, po którego bezskutecznym upływie wspólnik lub wierzyciel może wykonać służące mu uprawnienie. Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 3 lutego 2006 r. I CK 361/05 „… Wtedy gdy istnieje spółka działająca w tej formie prawnej, wspólnik ma możliwość złożenia oświadczenia woli o potrąceniu jej wzajemnej wierzytelności na warunkach określonych w art. 35 § 2 k.s.h. i ze skutkiem dla siebie (wspólnik może ją zastąpić). Z chwilą przekształcenia spółka jawna traci byt prawny w tym zdolność sądową oraz procesową, tym samym nie może złożyć skuteczne oświadczenie woli o skorzystaniu ze swego prawa kształtującego. Omawiane uprawnienie wspólnika jest pochodnym do prawa spółki osobowej, a więc po przekształceniu nie ma podstawy do tego aby wspólnik mógł podnieść zarzut oparty na jej prawie.”

Subsydiarna odpowiedzialność wspólników.

Subsydiarna odpowiedzialność za zobowiązania spółki polega na tym, że w przypadku gdy wierzyciel dochodząc zapłaty swoich należności wyczerpał w pełni drogę windykacji w tym na etapie egzekucji komorniczej ma prawo do prowadzenia egzekucji również z majątków wspólników spółki (bezskuteczność egzekucji). Bezskuteczność egzekucji nie oznacza w tym przypadku braku majątku spółki lecz samą próbę wyegzekwowania wierzytelności z majątku spółki.

W wyroku z dnia 7 stycznia 2009 r. II CSK 411/08 Sąd Najwyższy stwierdził, że „możliwość umorzenia w całości lub w części zobowiązań upadłego, dotyczy wyłącznie dłużników będących osobami fizycznymi. Wynika to z faktu, że inni przedsiębiorcy z reguły tracą byt prawny po zakończeniu postępowania upadłościowego, co sprawia, że stosunki prawne z ich udziałem wygasają bez potrzeby orzekania o tym. Podmiotem postępowania upadłościowego była spółka jawna a nie osoby fizyczne -jej wspólnicy. Postępowanie upadłościowe dotyczyło majątku spółki a nie majątku wspólników, choć oni sami posiadają zdolność upadłościową. Tylko gdyby została ogłoszona upadłość poszczególnych osób fizycznych wspólników spółki jawnej, mogliby oni wnosić o umorzenie własnych zobowiązań niezaspokojonych w postępowaniu upadłościowym.” Twierdzenie to wynikało z treści art. 369. Prawa upadłościowego i naprawczego, zgodnie z którym w postanowieniu o zakończeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego, którym jest osoba fizyczna, sąd, na wniosek upadłego, może orzec o umorzeniu w całości lub części zobowiązań upadłego, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeżeli:

• niewypłacalność była następstwem wyjątkowych i niezależnych od upadłego okoliczności;
• materiał zebrany w sprawie daje podstawę do stwierdzenia, że nie zachodzą okoliczności stanowiące podstawę do pozbawienia upadłego prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu;
• upadły rzetelnie wykonywał obowiązki nałożone na niego w postępowaniu upadłościowym.

Umorzeniem objęte są wierzytelności umieszczone na liście wierzytelności oraz wierzytelności, które mogły zostać zgłoszone, jeżeli ich istnienie stwierdzone było dokumentami upadłego.

Spółki jawne są podmiotami, w przypadku których problemy związane z dochodzeniem roszczeń mogą wynikać jedynie z niewiedzy przepisów prawa. Komplikacje jednak mogą się pojawiać w związku z regulacjami zgodnie, z którymi spółki cywilne mają obowiązek przekształcenia się w spółkę jawną, a więc ze spółki osobowej w spółkę prawa handlowego.

Autor: Marcin Łysuniec