Do kancelarii prawniczych często trafiają klienci, którzy udzielili pożyczek innym osobom nie troszcząc się o zawarcie pisemnej umowy z pożyczkobiorcą. W niektórych przypadkach kwoty udzielonych pożyczek sięgają kilkudziesięciu tysięcy złotych. Odpowiedź na pytanie, czy możliwe jest odzyskanie pożyczonych kwot uzależniona jest od okoliczności konkretnej sprawy a głównie od formy, w jakiej nastąpiło przekazanie pieniędzy pożyczkobiorcy

Zawarcie umowy pożyczki, bez względu na jej kwotę, może być dokonane w dowolnej formie, nawet ustnej. Jednak z punktu widzenia bezpieczeństwa dającego pożyczkę, jeżeli jej wartość przekracza 500 zł, udzielenie pożyczki powinno zostać stwierdzone pismem (art. 720 § 2 k.c.). Niedochowanie wymogu z art. 720 k.c. nie skutkuje nieważnością umowy pożyczki, gdyż wskazany przepis zawiera zastrzeżenie formy prawnej czynności dla celów dowodowych (ad probationem) a nie pod rygorem nieważności.

Sformułowanie zawarte w art. 720 § 2 k.c. bywa interpretowane niejednolicie przez same sądy. Według jednych, sformułowanie tam zawarte nie oznacza wymogu zawarcia umowy pożyczki w formie pisemnej lecz wystarczy samo pisemne (choćby lakoniczne) potwierdzenie przez obie strony lub przynajmniej pożyczkobiorcę, że faktycznie doszło do zawarcia takiej umowy. Zdaniem innych, ustawodawca miał na myśli zawarcie konkretnie umowy pożyczki w formie pisemnej. Bez względu jednak na rozbieżności interpretacyjne, warto się zastanowić nad konsekwencjami niedochowania wymogu stwierdzenia pożyczki na piśmie (cokolwiek przez to należy rozumieć).

Jak zostało to już wcześniej wspomniane, zastrzeżenie dla czynności prawnej formy pisemnej dla celów dowodowych nie skutkuje jej nieważnością. Wywołuje jednak bardzo poważne skutki w kontekście możliwości dochodzenia roszczeń wnikających z takiej czynności na drodze sądowej. W myśl przepisu art. 74 § 1 – 2 k.c. zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności ma ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżonej formy nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Jednakże mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych, dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę, jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma (§ 2). Odpowiednikiem procesowym przepisu art. 74 k.c. jest przepis art. 246 k.p.c., który stanowi, iż jeżeli ustawa lub umowa stron wymaga dla czynności prawnej zachowania formy pisemnej, dowód ze świadków lub z przesłuchania stron w sprawie między uczestnikami tej czynności na fakt jej dokonania jest dopuszczalny w wypadku, gdy dokument obejmujący czynność został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią, a jeżeli forma pisemna była zastrzeżona tylko dla celów dowodowych, także w wypadkach określonych w kodeksie cywilnym.

Jak z powyższego wynika, niezachowanie przewidzianej w art. 720 § 2 k.c. formy pisemnej dla umowy pożyczki, której wartość przenosi pięćset złotych skutkuje poważnymi ograniczeniami dowodowymi z art. 74 § 1 k.c., o ile nie zajdą okoliczności z art. 74 § 2 k.c. Jeżeli więc pożyczka została udzielona bez żadnego pokwitowania lub dowodu przelewu na rachunek pożyczkobiorcy, pożyczkodawca nie ma praktycznie żadnych możliwości udowodnienia swojego roszczenia, choćby nawet udzielił jej przy świadkach (przepisy nie przewidują dowodu z zeznań świadków lub wysłuchania stron). Trudno także oczekiwać, że pożyczkobiorca wyrazi zgodę na przeprowadzenie tych dowodów.

W lepszej sytuacji są pożyczkobiorcy, którzy mają jakikolwiek dowód przekazania pieniędzy (przelew, pokwitowanie). Do uprawdopodobnienia faktu dokonania czynności prawnej posłużyć może jakiekolwiek i sporządzone przez kogokolwiek pismo, którego treść uzasadnia prawdopodobieństwo zaistnienia czynności prawnej, choć faktu takiego nie stwierdza. Uprawdopodobnić dokonanie czynności prawnej może nie tylko podpisane pismo spełniające kryteria dokumentu prywatnego, czy urzędowego, ale także każda wzmianka, zapisek czy informacja zawierająca treść bezpośrednio lub pośrednio wskazującą, że określona czynność prawna doszła do skutku. Pismo, o którym mówi art. 74 § 2 k.c. nie ma stanowić dowodu dokonania czynności prawnej, lecz jedynie stwarzać podstawy do przypuszczeń, że czynność nastąpiła, zaś sam fakt jej podjęcia ma być dopiero udowadniany zeznaniami świadków i stron, a zatem środkami przewidzianymi w katalogu dowodów. Dysponując więc pokwitowaniem przekazania pieniędzy lub dowodem przelewu, pożyczkobiorca może skutecznie żądać prowadzenia postępowania dowodowego na okoliczność zawarcia umowy pożyczki.

W przypadku umowy pożyczki, która nie została stwierdzona pismem istotna jest także kwestia terminu jej zwrotu. Brak umowy nie pozwala stwierdzić, w jakim terminie pożyczkobiorca powinien zwrócić pożyczoną kwotę. Zgodnie z art. 723 k.c. jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest oznaczony, dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę. Ewentualne dochodzenie roszczeń na drodze sądowej powinno więc zostać poprzedzone pisemnym wypowiedzeniem pożyczki z zachowaniem określonego w art. 723 k.c. terminu wypowiedzenia.

Autor: Przemysław Jamróz