Obowiązek alimentacyjny jest jedną z podstawowych instytucji prawa rodzinnego i polega na obowiązku dostarczania innej osobie środków utrzymania. W praktyce obowiązek ten jest realizowany poprzez wypłacanie osobie uprawnionej do alimentów określonej sumy pieniędzy, z reguły w częstotliwości miesięcznej.

Skutki uchylania się od obowiązku alimentacyjnego mogą być dla dłużnika o wiele bardziej dotkliwe niż w przypadku jakichkolwiek innych zobowiązań finansowych.

Dłużnik alimentacyjny, który lekceważąco podchodzi do nałożonego obowiązku względem uprawnionego do alimentów musi się w pierwszym rzędzie liczyć z tym, że zostanie wobec niego wszczęte postępowanie egzekucyjne. Wierzyciele alimentacyjni są na tle innych wyjątkowo uprzywilejowani. Przejawia się to w szczególności tym, iż alimenty korzystają z pierwszeństwa zaspokojenia przed innymi należnościami. Jedynie koszty egzekucyjne znajdują się wyżej w hierarchii nad alimentami, co jest oczywiście w pełni uzasadnione interesem prowadzącego egzekucję organu. Uprzywilejowanie alimentów względem innych wierzytelności prowadzi w wielu przypadkach do nadużyć polegających na fikcyjnej ucieczce w alimenty w celu pozbawienia innych wierzycieli możliwości zaspokojenia swoich zobowiązań. Niestety, mimo iż problem ten jest od wielu lat sygnalizowany, ustawodawca nie zaproponował żadnego racjonalnego rozwiązania problemu i nie zanosi się na to także w najbliższym czasie.

Egzekucja alimentów może być także prowadzona w szerszym zakresie niż pozostałych zobowiązań gdyż obowiązują inne limity zajęć określonych świadczeń. W przypadku wynagrodzenia za pracę zajęciu podlega do 60% wynagrodzenia netto (w przypadku innych świadczeń jest to 50%), jednak zasadnicza różnica jest taka, że w przypadku alimentów komornika nie ogranicza kwota wolna od zajęcia równa co do zasady minimalnemu wynagrodzeniu za pracę (w 2016 r. 1850 zł brutto czyli 1335,69 zł netto).

W przypadku bezskuteczności egzekucji wobec dłużnika alimentacyjnego, wierzyciel lub jego przedstawiciel ustawowy (np. rodzic) są uprawnieni do złożenia wniosku o do złożenia wniosku o podjęcie działań wobec dłużnika alimentacyjnego. Z bezskutecznością mamy do czynienia wówczas, gdy w ciągu dwóch ostatnich miesięcy nie wyegzekwowano nie wyegzekwowano pełnej należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań alimentacyjnych. Organem właściwym do przyjęcia wniosku oraz podjęcia wobec dłużnika stosownych działań jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta właściwy dla miejsca zamieszkania osoby uprawnionej do otrzymywania alimentów. Działania podejmowane są z urzędu, jeżeli uprawnionemu do alimentów przyznano świadczenie z funduszu alimentacyjnego. Działania wobec dłużnika alimentacyjnego zmierzają do ustalenia przyczyn powstania zaległości (wywiad oraz badanie sytuacji majątkowej i życiowej) oraz jego aktywizacji zawodowej (jeżeli dłużnik nie posiada stałego zatrudnienia). Aktywizacja może polegać na zobowiązaniu dłużnika do zarejestrowania się we właściwym urzędzie pracy jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy.

Jeżeli dłużnik uniemożliwia przeprowadzenie wywiadu, nie składa oświadczenia majątkowego, nie rejestruje się jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy albo odmawia przyjęcia oferty zatrudnienia lub wykonywania innej pracy zarobkowej i równocześnie nie zaspokajał bieżących alimentów przynajmniej w połowie w każdym z ostatnich sześciu miesięcy, może zostać uznany za uchylającego się od zobowiązań alimentacyjnych. Decyzja tej treści pozwala na zatrzymanie prawa jazdy dłużnika oraz złożenie wniosku o ściganie za przestępstwo określone w art. 209 § 1 kodeksu karnego.

Przepis art. 209 § 1 k.k. pozwala na zastosowanie wobec dłużnika dotkliwych sankcji, z karą pozbawienia wolności włącznie, której orzekanie wcale nie zalicza się do przypadków rzadkich. Zgodnie z powołanym przepisem, kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (§ 1). Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego (§ 2). Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie odbywa się z urzędu (§ 3).

Według nieoficjalnych danych, karę pozbawienia wolności orzeczoną na podstawie art. 209 k.k. odbywa ok. 4 tys. osób, co przekłada się na ok. 5% ogólnej liczny osadzonych. Można oczywiście powątpiewać, czy kara pozbawienia wolności i utrzymywanie skazanych na koszt podatnika jest dobrym rozwiązaniem problemu uchylania się od obowiązku alimentacyjnego, niewątpliwie jednak zagrożenie najdotkliwszą z możliwych sankcji motywuje przynajmniej część dłużników do poważniejszego traktowania obowiązków wobec najbliższych.

Autor: Przemysław Jamróz