Sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej

W praktyce codziennego obrotu gospodarczego pomiędzy przedsiębiorcami, zwłaszcza wówczas gdy przedmiotem sprzedaży są dobra szybko zbywalne, zawieranie pisemnych umów sprzedaży i dodatkowe zabezpieczanie roszczeń sprzedającego zdarza się raczej rzadko. W sytuacji natomiast, gdy przedmiotem sprzedaży są ruchomości o znacznej wartości, zwłaszcza oznaczone co do tożsamości, przedsiębiorcy znacznie chętniej decydują się na skorzystanie z dodatkowych możliwości zabezpieczenia wierzytelności

Jednym z dostępnych ale – niestety - rzadko wykorzystywanych rozwiązań w tym przedmiocie jest zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej. W dużym uproszczeniu, mechanizm tego zabezpieczenia polega na tym, że prawo własności ruchomości będących przedmiotem sprzedaży przechodzi na kupującego dopiero w momencie dokonania przez kupującego zapłaty za nabyte rzeczy.

W przypadku dóbr szybko zbywalnych i oznaczonych tylko co do gatunku, ustanowienie tego rodzaju zabezpieczenia najczęściej mija się z celem. W większości przypadków bowiem ich sprzedaż przez kupującego następuje jeszcze zanim nadejdzie termin uregulowania ceny sprzedającemu. Zastrzeganie prawa własności prowadziłoby wówczas do sytuacji, w której kupujący sprzedawałby ruchomości nie stanowiące jego własności a więc obciążone wadą prawną istniejącą w chwili ich sprzedaży a ponadto niemożliwe do zidentyfikowania. Zgoła odmiennie wygląda to w przypadku rzeczy oznaczonych co do tożsamości tj. takich, które posiadają cechy szczególne pozwalające w sposób niebudzący wątpliwości odróżnić je od innych (pojazdy, maszyny itp.). W takich przypadkach nie ma z reguły problemów z identyfikacją ruchomości, co ma niebagatelne znaczenie w przypadku skutecznego zastrzeżenia prawa własności i wysuwanych z tego tytułu przez sprzedającego roszczeń wobec osób trzecich.

Sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej jest uregulowana w przepisach art. 589-592 kodeksu cywilnego. Skorzystanie w pełnym zakresie z oferowanego przez wskazane przepisy rozwiązania jest obwarowane dwoma bardzo istotnymi wymogami Aby skutecznie zastrzec własność ruchomości do czasu uzyskania za nią zapłaty, sprzedający i kupujący muszą zawrzeć pisemną umowę. Ten wymóg wydaje się raczej oczywisty, choć popularne są także przypadki wzmiankowania o zastrzeżeniu własności rzeczy sprzedanej na fakturze wystawianej przez sprzedawcę. To, czy krótka, jednozdaniowa wzmianka w treści faktury jest wystarczająca do skutecznego zastrzeżenia własności jest kwestią sporną. Wydaje się jednak, że jeżeli faktura jest podpisana przez obie strony, raczej nic nie stoi na przeszkodzie do uznania jej za umowę, o której mowa w art. 590. § 1 zd. 1 k.c. Jednak aby interesy sprzedającego zostały zabezpieczone w całej rozciągłości, konieczne jest opatrzenie umowy datą pewną, czyli nic innego, jak dokonanie urzędowego poświadczenia daty zawarcia umowy przez notariusza lub inny uprawniony organ. Ten wymóg może się wydawać zbędny lub wręcz absurdalny, jednak w istocie chroni uczestników obrotu gospodarczego (zwłaszcza osoby trzecie nabywające ruchomości) przed potencjalnymi nadużyciami ze strony kupujących i sprzedających.

Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej ma swoje zalety ale i wady, których istnienia sprzedający musi mieć świadomość. Jeżeli zastrzeżenie zostało dokonane w formie umowy opatrzonej datą pewną, sprzedający nie musi się obawiać zwłaszcza takich sytuacji jak upadłość likwidacyjna kupującego lub egzekucja z jego majątku. W przypadku upadłości, zgodnie z art. 101 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, zastrzeżone w umowie sprzedaży na rzecz sprzedawcy prawo własności nie wygasa z powodu ogłoszenia upadłości nabywcy, jeżeli jest skuteczne wobec jego wierzycieli według przepisów kodeksu cywilnego (umowa opatrzona datą pewną). Ruchomości, na których ustanowiono zabezpieczenie nie wchodzą tym samym w skład masy upadłości a ich odzyskanie jest dla sprzedającego rozwiązaniem oczywiście znacznie lepszym niż dochodzenie zaspokojenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Także w przypadku egzekucji z majątku kupującego, sprzedający może skutecznie żądać zwolnienia spod egzekucji ruchomości co do których zastrzeżono własność. Te dwa przykłady pokazują, że umowne zastrzeżenie własności z datą pewną powinno być dokonane zwłaszcza wtedy, gdy istnieje ryzyko ogłoszenia upadłości kupującego lub gdy istnieje podejrzenie, że kupujący jest w poważnych tarapatach i może zostać wobec niego wszczęta egzekucja.

Sprzedający muszą mieć także świadomość, że w przypadku zastrzeżenia własności mogą się pojawić pewne niedogodności. W szczególności, jeżeli kupujący nie zdoła sprzedać nabytych rzeczy za które nie uiścił ceny, podjęcie przez sprzedającego działań zmierzających do wyegzekwowania należności może kupującego skłonić do zwrotu rzeczy a sprzedający – chociaż ma wybór pomiędzy ich przyjęciem a dochodzeniem zapłaty ceny – będzie miał niemały dylemat. Przyjęcie od kupującego zwrotu daje pewność, ze sprzedający nie poniesie straty, zaś próba wyegzekwowania należności pieniężnej może się okazać bezskuteczna. Jeżeli jednak sprzedający wybierze drogę egzekucji należności pieniężnej od kupującego, może się pojawić jeszcze inna niedogodność – nie będzie możliwe zajęcie w toku egzekucji rzeczy, których własność została zastrzeżona. Nie można bowiem zająć ruchomości, które nie należą do dłużnika.

Autor: Przemysław Jamróz