Zmiany w przepisach dotyczących dziedziczenia długów spadkowych

Sejm przyjął projekt ustawy zmieniającej przepisy kodeksu cywilnego, kodeksu postępowania cywilnego oraz prawa o notariacie. Projekt ustawy przygotowało Ministerstwo Sprawiedliwości. Projekt ma określać nowe zasady dziedziczenia ustawowego. Zmiany nie będą małe.

W sprawie projektu wypowiedziało się Stowarzyszenie Sędziów Polskich Iustitia, według którego zmiany dotyczące dziedziczenia ustawowego są konieczne jednak osłabiają pozycje wierzycieli w dochodzeniu roszczeń. Proponowane zmiany nie są małe. Obecnie jest tak, że w przypadku gdy spadkobiercy dłużnika nie odrzucą spadku lub nie przyjmą z dobrodziejstwem inwentarza uważa się, że przyjęli oni spadek wprost. Według nowelizacji w przypadku gdy w okresie pół roku od daty otwarcia spadku spadkobiercy nie będą wszczynać żadnego postępowania spadkowego, wówczas będzie to równoznaczne z tym, że przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a nie wprost. Z jednej strony takie rozwiązanie jest rozsądne i słuszne, bowiem nie zawsze spadkobiercy żyli ze swoimi spadkodawcami w dobrych relacjach, a co za tym idzie nie mieli wiedzy na temat długów spadkowych spadkobiercy. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi spadkowe do wysokości aktywów. Natomiast przyjęcie spadku wprost nie ogranicza odpowiedzialności za długi spadkowe, przy czym spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność solidarną, tak więc w obecnym stanie prawnym wierzyciel pozostaje w bardzo korzystnej dla siebie sytuacji - może zaspokajać swoje roszczenia od dowolnego ze spadkobierców nawet tego najmniej świadomego istnienia zobowiązań. Z drugiej jednak strony, zmiany takie mogą mieć wpływ niekorzystny dla wierzycieli, którzy chcąc zaspokoić swoje wierzytelności będą mieli ograniczone pole działania. Co za tym idzie, wielu z nich ograniczy zdolność kredytową swoich kontrahentów oraz wprowadzi dla nich dodatkowe wymagania, które trudniej będzie spełnić.

Kolejną zmiana przewidziana w projekcie dotyczy sporządzania spisu inwentarza. Obecnie spis inwentarza dokonywany jest przez komornika sądowego lub urząd skarbowy. Według projektu spis inwentarza będzie mógł być sporządzony przez spadkobiercą, który będzie mógł złożyć go w sądzie lub u notariusza i będzie on posiadał taką samą moc jak spis inwentarza sporządzony właśnie przez komornika lub urząd skarbowy.

Obecnie spisu inwentarza dokonuje się na podstawie postanowienia sądu przez organ właściwy. Postępowanie inwentarzowe prowadzi się w dwóch fazach: postępowania rozpoznawczego w sądzie i postępowania wykonawczego przed komornikiem sądowym (lub innym organem właściwym). Po zakończeniu postępowania rozpoznawczego wydaje się postanowienie o zarządzeniu spisu inwentarza, na to postanowienie przysługuje zaskarżenie. Wykonywanie spisu inwentarza odbywa się w ten sposób, że organ właściwy do wykonania spisu nie opiera go jedynie na oświadczeniach uczestników postepowania i osób trzecich lecz również z urzędu ustala jakie składniki powinny się znaleźć w spisie inwentarza. W tym przypadku, już teraz warto zastanowić się nad konsekwencjami wprowadzenia takiej zmiany, ponieważ może ona prowadzić do nieprawdziwych oświadczeń spadkobierców oraz nadużyć prawa.

Proponowane zmiany budzą jednak wątpliwości Stowarzyszenia Sędziów Polskich IUSTITIA. Stowarzyszenie zwróciło między innymi uwagę na to, że zmiana w zakresie przyjęcia z dobrodziejstwem inwentarza „zmierza do zastąpienia w razie niezłożenia przez spadkobiercę oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku fikcji prawnej przyjęcia spadku wprost fikcją prawną przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Nowelizację w tym zakresie należy ocenić pozytywnie. Obowiązujące rozwiązanie, prowadzące do obciążenia spadkobierców nieograniczoną odpowiedzialnością za długi spadkowe w razie ich bierności, poddane zostało trafnej krytyce w literaturze. Wskazano, że rozmija się to z powszechnym poczuciem prawnym społeczeństwa, a sposób skonstruowania wyjątków jest z praktycznego punktu widzenia mało zrozumiały. Dostrzeżono ponadto, że aktualny stan prawny stawia w uprzywilejowanej pozycji wierzycieli spadkodawcy. Również praktyka orzecznicza dostarcza wielu przykładów negatywnego oddziaływania fikcji przyjęcia spadku wprost na interesy osób - nierzadko członków dalekiej rodziny - które wskutek braku świadomości prawnej lub wskutek usprawiedliwionych życiowo zdarzeń ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe, nie nabywając przy tym wskutek dziedziczenia żadnego istotnego majątku. Wydaje się zatem, że proponowane rozwiązanie pozwoli przywrócić równowagę między interesami wierzycieli spadkodawcy i spadkobierców, która obecnie jest zachwiana na korzyść tych pierwszych.”

Oświadczenia spadkobierców

Stowarzyszenie również ma wątpliwości w zakresie sporządzania spisu inwentarza przez spadkobierców. Stowarzyszenie zauważa, że „po pierwsze, wykaz inwentarza ma pełnić funkcję analogiczną do spisu inwentarza, a zatem wyznaczać górną granicę odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. W obecnym stanie prawnym prawidłowość określenia aktywów spadku i ich wartości jest gwarantowana przez sporządzenie spisu inwentarza przez komornika lub naczelnika urzędu skarbowego działającego na podstawie postanowienia sądu i pod jego nadzorem. Przyznanie samemu spadkobiercy uprawnienia do określenia w wykazie inwentarza stanu spadku i jego wartości jest rozwiązaniem naruszającym równowagę interesów wierzycieli i dłużników spadkowych, gdyż pozwala dłużnikowi na określenie granic jego odpowiedzialności przez samodzielne ujawnienie stanu spadku i samodzielną wycenę poszczególnych jego składników. Przy takim rozwiązaniu oczywistą będzie skłonność dłużników do zaniżania wartości składników majątku spadkowego lub ich pomijania w wykazie inwentarza. Po drugie, rzetelność i kompletność wykazu inwentarza nie są w żaden sposób gwarantowane. Przede wszystkim, projektodawca nie zdecydował się na zagrożenie odpowiedzialnością karną podania nieprawdy lub zatajenia prawdy w wykazie inwentarza.”

W Polsce często zdarza nam się mówić, że „pomysł był dobry ale wykonanie już nie”. Czy podobnie może być w przypadku planowanej zmiany przepisów? Wiele na to wskazuje, bo jakkolwiek równość stron postępowania jest kluczowym elementem w demokratycznym państwie prawa, tak nie zawsze udzielenie uprawnień danemu podmiotowi wiąże się z osiągnięciem tej równowagi. Zasada przyjmowania spadków z dobrodziejstwem inwentarza (szczegółowo już omówiona na łamach naszego portalu) jest co do zasady rozwiązaniem bardzo rozsądnym dla spadkobierców, kłopotliwym zaś dla firm windykacyjnych, które często dowiadują się o zgonach dłużników dopiero w trakcie procesu windykacji i nawet nie posiadają odpowiedniej dokumentacji do analizy. Dotychczas firmy windykacyjne działały tak, że na wiadomość o zgonie dłużnika od razu rozpoczynały działania windykacyjne wobec spadkobierców, a w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza starały się pozyskać spis inwentarza od spadkobierców. W przypadku gdy nie posiadały informacji o przyjęciu lub odrzuceniu spadku musiały wszczynać całe postępowanie, którego celem miało być stwierdzenie przyjęcia spadku. Po zmianach osoby, które nie prowadziły żadnego postępowania spadkowego, a tych zawsze było najwięcej, będą przyjmować spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Autor: Marcin Łysuniec