Bezpodstawne wzbogacenie w świetle przepisów prawa cywilnego

Do przypadków bezpodstawnego wzbogacenia dochodzi obecnie coraz częściej. Zazwyczaj podejmowane są próby dochodzenia należności wynikających z bezpodstawnego wzbogacenia na drodze postępowania karnego. To jednak dość często bywa bezskuteczne, a wierzyciele zapominają o możliwości dochodzenia takiej wierzytelności na drodze cywilnej, uważając swoje należności za stracone lub niemożliwe do dochodzenia na drodze sądowej. Przepisy kodeksu cywilnego regulują kwestie związane z bezpodstawnym wzbogaceniem.

Bezpodstawne wzbogacenie jest szczególnym zdarzeniem prawnym, w związku z którym bez podstawy prawnej powstaje nowa sytuacja prawna, w której jeden z podmiotów wzbogaca się kosztem pomniejszenia majątku innej osoby. Przesłanką bezpodstawnego wzbogacenia nie jest związek przyczynowo-skutkowy lecz wzbogacenie jednego podmiotu kosztem zubożenia innego podmiotu - koincydencja między wzbogaceniem a zubożeniem, ponieważ wzbogacenie nie jest przyczyną zubożenia, które nie jest też jego skutkiem.

Kwestię tej regulacji określa art. 405 kodeksu cywilnego, który mówi, że kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe do zwrotu jej wartości. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 sierpnia 2007 V CSK 152/07 stwierdził, że: „między zubożeniem i wzbogaceniem musi zachodzić tego rodzaju zależność, aby można uznać, że są to dwie strony tego samego przesunięcia jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego”. Sąd Najwyższy zauważył również, że formuła bezpodstawnego wzbogacenia „jest tak szeroka, że pozwala ją rozumieć jako ogólną zasadę, że nikt nie powinien się bogacić kosztem drugiego” a „niezgodność czy niemożność dochowania zasad” przewidzianych w ustawie, czy też ich niedoskonałość „nie może prowadzić do akceptacji przesunięć majątkowych, czy też uzyskania korzyści pozbawionych uzasadnienia ekonomicznego czy też moralnego” (wyrok SN z 21 marca 2007 I CSK 458/06).

Inną przesłanką bezpodstawnego wzbogacenia jest brak szeroko rozumianej podstawy prawnej lub społecznej do wzbogacenia się podmiotu. Wzbogacenie można uznać za bezpodstawne również wtedy, gdy nastąpiło w związku z pewnym stosunkiem prawnym, ale nie stanowi jego poprawnego następstwa, w tym postanowienia sądu lub decyzji administracyjnej.

Istnieje wiele postaci bezpodstawnego wzbogacenia, a ich odtworzenie stosuje się w kilku wariantach: sposobu wzbogacenia, przyczyny wzbogacenia, sposobu zachowania się stron oraz ich wiedzy i świadomości o istnieniu zobowiązania bezpodstawnego.

Wyróżnia się sześć sposobów bezpodstawnego wzbogacenia: przetworzenie, połączenie, pomieszanie, używanie praw, umocnienie prawa, korzystanie z usług.

Z uwagi na charakter przyczyny należy rozróżnić pięć przypadków bezpodstawnego wzbogacenia:

• Wzbogacenie przez przyczynę zewnętrzną, naturalną np. awarię techniczną, klęski żywiołowe,
• Wynikające z samodzielnego zachowania dłużnika,
• Wynikające z samodzielnego zachowania zubożonego,
• Wynikające ze współdziałania stron,

Spowodowane zachowaniem osoby trzeciej względem jednej ze stron bezpodstawnego wzbogacenia,
W doktrynie przyjmuje się również, że źródłem bezpodstawnego wzbogacenia mogą być zdarzenia, które mogą powstać „w wyniku działania wzbogaconego, także wbrew jego woli, z jego dobrą i złą wiarą, może też być rezultatem czynności zubożonego, a nawet sił przyrody” (orzeczenie SN z 6 grudnia 2005 I CK 220/05, orzeczenie z 20 grudnia 2006 IV CSK 272/06).

Ze względu na sposób zachowania można wyróżnić spełnienie świadczenia, jego przyjęcie oraz inne zachowania (działania i zaniechania). Zgodnie z orzecznictwem przesunięcie majątkowe nie może być wynikiem świadczenia, ale powoduje powstanie roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (OSN III CSK 9/05). Jako przykład podaje się zaniechanie przez pracodawcę przekazania środków finansowych pobranych od członków związku zawodowego.

Bezpodstawne wzbogacenie może powstać również w wyniku niepoprawnie działającego systemu informatycznego lub rozliczeniowego. Sąd Najwyższy postanowieniem IV CSK 17/05 z dnia 15 lutego 2006 zauważył, że w przypadku gdy transfer pieniędzy nastąpił ze środków banku wskutek awarii systemu informatycznego, to nie ma znaczenia czy czynność ta została potwierdzona przez dłużnika na którego konto środki wpłynęły. W takim przypadku nie ma znaczenia posiadanie ważnego tytułu prawnego, jednak osoba dokonująca przelewu nie ma prawa roszczenia wobec banku lecz bezpośrednio od posiadacza rachunku bankowego.

W zakresie bezpodstawnego wzbogacenia wynikającego ze spełnienia świadczenia dokonuje się podziału na świadczenia powiązane z nieświadomością braku podstawy prawnej, do której zalicza się różne postacie nienależnego świadczenia określone w art. 410 kodeksu cywilnego, który stwierdza, że przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia stosuje się w szczególności w stosunku do świadczenia nienależnego, a świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. W tym przypadku rozpatruje się przywłaszczenie na szkodę zubożonego.

W przypadku wiedzy o braku podstawy prawnej występują cztery wypadki żądania zwrotu świadczenia, o których mowa w art. 411 kodeksu cywilnego, który stwierdza, że nie można żądać zwrotu świadczenia jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej; jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego; jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu oraz jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna. Przepis ten stanowi podstawę do wydzielenia kolejnych grup bezpodstawnego wzbogacenia: w przypadku dokonania zastrzeżenia zwrotu, spełnienia wymuszonego świadczenia oraz świadomego wykonania nieważnej czynności prawnej, wyłączenia żądania zwrotu świadczenia w przypadku gdy: istnieje świadomość braku zobowiązania, spełnienia świadczenie niewymagalnego jeszcze roszczenia, zadośćuczynienia roszczeniu przedawnionemu oraz spełnienia świadczenia słusznego.

Bezpodstawne wzbogacenie powoduje powstanie nowego stosunku zobowiązaniowego, w którym roszczenie opiera się o zwrot wzbogacenia, które uzyskał wzbogacony kosztem zubożonego. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 20 grudnia 2006 IV CSK 272/06 stwierdził, że zobowiązanie musi nastąpić kosztem zubożonego, nie zaś z jego majątku, co potwierdza, że „przesłanki związku między wzbogaceniem a zubożeniem nie należy rozumieć w duchu rygorystycznie pojmowanej bezpośredniości tego związku, a tym samym wykorzystywać w celu ograniczenia zobowiązania zwrotu wzbogacenia”. W związku z tym, korzyść polega zarówno na powiększeniu aktywów oraz nienastąpieniu należnego umniejszenia jego majątku.
Wysokość korzyści uzyskanej w drodze bezpodstawnego wzbogacenia może odpowiadać wielkości straty po stronie zubożonego. Uzyskanie korzyści znajduje się w majątku osoby wzbogaconej przez co wartość majątku może ulec zmianie wskutek wykorzystania tego majątku.

Autor: Marcin Łysuniec