Ocena ryzyka kredytowego w małych i średnich przedsiębiorstwach

Ryzyko kredytowe znane jest w każdym przedsiębiorstwie, szczególne znaczenie ma zaś w przypadku przedsiębiorstw udzielających odroczonych terminów płatności.

Najczęściej z ryzykiem kredytowym kojarzą się instytucje bankowe, i słusznie, ta grupa podmiotów najczęściej korzysta z usług analityków finansowych. Instytucje te mają również możliwości aby sobie pozwolić na stałe zatrudnienie specjalistów od oceny ryzyka finansowego, nie zmienia to jednak faktu, że po usługi tego typu coraz częściej sięgają mali i średni przedsiębiorcy.

Ocena ryzyka kredytowego to różnego rodzaju czynności zmierzające do minimalizacji potencjalnych strat. Same decyzje kredytowe opierają się o informacjach niepełnych, to znaczy, nie ma możliwości uzyskania pewności co do bezpieczeństwa transakcji i nawet przy stosowaniu najbardziej sprawdzonych metod modelowania ryzyka istnieje możliwość nie zaspokojenia wierzytelności lub poniesienia straty finansowej w związku z daną transakcją.

Ryzyko finansowe oznacza więc niebezpieczeństwo nastąpienia sytuacji, w której dłużnik nie wypełni wszystkich swoich zobowiązań wynikających z umowy. Czynników wpływających na zwiększenie ryzyka jest mnóstwo i mają na nie wpływ również wydarzenia polityczne na świecie np. wskutek wprowadzenia embargo na polskie mięso możemy spodziewać się zmniejszenia płynności finansowej kontrahentów w branży mięsnej, a tym samym liczyć się ze znacznym zwiększeniem ryzyka niezaspokojenia swoich należności. Najważniejsze to jednak, aby nie posługiwać się intuicją lecz dokonywać oceny na podstawie sprawdzonych i rzetelnych metod naukowych. Z całą pewnością mało który przedsiębiorca zdecydowałby się na udzielenie kredytu kupieckiego na podstawie wróżenia z fusów lub tarota, byłoby to absurdalne i nie mające uzasadnienia w realiach.

Działania związane z zarządzaniem ryzykiem możemy podzielić na:

• takie które rozpoznają źródła ryzyka, dzięki czemu można dokonać oceny tych czynników. Są to czynności poprzedzające dokonanie transakcji, czyli czynności prewencyjne.
• działania monitorujące kondycję oraz aktualne ryzyko niezaspokojenia wierzytelności, do nich można zaliczyć również czynności windykacyjne. Czynności te wykonywane są już po dokonaniu transakcji.

Wszelkie czynności związane oceną ryzyka przed udzieleniem kredytu oraz zdolności do rzetelnego, terminowego i całkowitego wykonania zobowiązań dłużnika nazywamy oceną zdolności kredytowej. Ocena ta badana jest na dwóch płaszczyznach:

• pod kątem formalno-prawnym - na tym etapie dokonuje się analizy zdolności do zaciągania zobowiązań m.in. poprzez ocenę kondycji finansowej dłużnika (np. bilansów zysków i strat, sprawozdań finansowych), możliwości zabezpieczenia wierzytelności - posiadania przez dłużnika majątku pozwalającego na zaspokojenie przyszłych i obecnych roszczeń finansowych. Po dokonaniu takiej oceny można przystąpić do oceny kolejnego kryterium.
• pod kątem merytorycznym - kryterium merytoryczne jest z kolei badane na dwóch płaszczyznach, tj.: ekonomicznej, w której bada się finanse oraz zabezpieczenia wierzytelności; personalnej w której bada się charakter działalności dłużnika, powiązania kapitałowe, opinie dłużnika (w tym weryfikuje się jego wiarygodność w biurach informacji gospodarczej), licencje patenty itd.

Powyższe płaszczyzny badań stosuje się w zależności od formy prawnej oraz charakteru dłużnika. W przypadku osób fizycznych większy nacisk kładzie się na ocenę personalną zaś w przypadku dłużnika biznesowego większy nacisk kładzie się na badania ekonomiczne.

Metody oceny zdolności kredytowej dłużnika

Do najpowszechniej stosowanych metod oceny zdolności kredytowej zalicza się metody:

• opisowe (logiczno-dedukcyjne zwane też tradycyjnymi), polegają one na ocenie zdolności kredytowej dłużnika na podstawie subiektywnej oceny jego sytuacji finansowo-ekonomicznej.
• statystyczno-matematyczne, które polegają na ocenie zdolności kredytowej dłużnika na podstawie komparatystyki zachowań podobnych dłużników.

Metoda opisowa

Przy wykonywaniu oceny zdolności kredytowej metodą opisową dokonuje się oceny szeregu czynników analizy ekonomicznej takich jak sprawozdania finansowe, wysokość innych zobowiązań, posiadanych przez dłużnika potencjalnych zabezpieczeń wierzytelności. Ponadto do stosowania tej metody bierze się pod uwagę czynniki oceny personalnej dłużnika. Decyzje kredytowe oparte na tej metodzie mają charakter subiektywny i zależą w głównej mierze od indywidualnej oceny wierzyciela. W metodzie tej stosuje się sześć kryteriów oceny podczas badania zdolności kredytowej dłużnika, powszechnie nazywa się je zasadą 6C:

• Confidence - pewność, zdolność do zachowania działalności,
• Conditions - warunki, czyli pozycja dłużnika na rynku, jego konkurencja, zdolności wytwórcze,
• Character - charakter, czyli umiejętność zarządzania oraz wola spłaty przez dłużnika zobowiązań,
• Capacity - zdolność, czyli zdolność dłużnika do spłaty zadłużenia,
• Collateral - zabezpieczenie, czyli możliwość zabezpieczenia wierzytelności majątkiem własnym,
• Capital - kapitał, jest to stosunek zaciąganego zobowiązania do wysokości majątku własnego

W oparciu o metodę opisową wprowadzono dodatkowo metodę punktową tzw. scoring, bardzo chętnie wykorzystywany w ostatnim czasie przez duże korporacje, w szczególności przez banki. Scoring polega na przypisaniu każdemu z czynników 6C pewnej liczby punktów, w zależności od polityki kredytowej każdej firmy wartość punktowa każdego czynnika może mieć różną wartość, dlatego ocena punktowa związana jest ściśle z polityką ryzyka finansowego danej firmy. Po zsumowaniu liczby punktów uzyskanych przez dłużnika kategoryzuje się go do odpowiedniej kategorii.

Dla przykładu, zakładając że każdy z kryteriów 6C mierzy się w punktacji od 1 do 5 przy czym 1 oznacza „bardzo źle”, a 5 - „bardzo dobrze” dłużnik może utrzymać maksymalnie 30 punktów i taki dłużnik jest dla nas najbardziej wiarygodny, zaś otrzymanie punktów 0 kwalifikuje dłużnika jako niewiarygodnego i wiąże się z odmową współpracy. Na podstawie ilości otrzymanych punktów można podjąć ostateczną decyzję kredytową o przyznaniu lub nie przyznaniu kredytu.

Metoda statystyczno-matematyczna

W podejściu statystyczno-matematycznym bada się zdolność kredytową dłużnika w oparciu o zachowania wcześniejszych dłużników tego typu. Podejście to zakłada, że dłużnik będzie się zachowywał w analogiczny sposób jak podobni dłużnicy z przeszłości. Podejście takie choć matematycznie może wydawać się bardziej wiarygodne nie może zostać zastosowane przez każdego wierzyciela, musi on bowiem posiadać próbkę danych historycznych na podstawie, których dokona oceny zdolności kredytowej, co za tym idzie jest to dobra metoda dla przedsiębiorców działających na rynku od dłuższego czasu oraz prowadzących skrupulatne dzienniki spraw każdego klienta, posiadających odpowiednią infrastrukturę IT pozwalającą na uzyskanie pełnych informacji na temat poniesionych kosztów obsługi zobowiązania, wykonywanych czynności w sprawach, ich częstotliwości, regularności spłat.

Modele oceny zdolności kredytowej dłużników opracowane na podstawie podejścia statystyczno-matematycznego najlepiej sprawdzają się w krótkich odcinkach czasu, a wraz z jego biegiem mogą pojawiać się zmienne mające znaczenie dla utrzymania na utrzymanie stałego poziomu ryzyka. Co za tym idzie, metody tego typu należy co jakiś czas wykonywać ponownie. Analizy dokonywane w oparciu o takie metody mają natomiast możliwość szybkiej reakcji w przypadku zachowania się dłużnika w sposób odbiegający od zachowań analogicznych dłużników historycznych, którzy dokonali spłaty terminowo.

Jakkolwiek najrzetelniej wykonana ocena analiza zdolności kredytowej dłużnika nie daje stuprocentowej pewności zaspokojenia wierzytelności oraz należytego wykonania zobowiązań przez dłużnika. Podobnie jak skierowanie sprawy do firmy windykacyjnej nie daje pewności odzyskania należności, nie zmienia to jednak faktu, że stosowanie analizy oraz przekazywanie spraw wyspecjalizowanym firmom windykacyjnym w znacznym stopniu zmniejsza straty wierzyciela. Warto jest więc z nich korzystać, nawet przez małych przedsiębiorców którzy niejednokrotnie udzielają odroczonych terminów płatności „na słowo honoru”. Każda metoda naukowa będzie zawsze skuteczniejsza od przypuszczeń i dobrego wyczucia, a w biznesie nie chodzi przecież o to aby poruszać się po rynku po omacku.

Autor: Marcin Łysuniec