Odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte przez współmałżonka

Pomimo utrwalonego od ponad ośmiu lat stanu prawnego dotyczącego odpowiedzialności małżonka za zobowiązania zaciągnięte przez współmałżonka, wiele osób nadal nie posiada wystarczającego rozeznania w tym przedmiocie.

Stan prawny obowiązujący od 20 stycznia 2005 roku na skutek nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zmienił w sposób istotny zasady tej odpowiedzialności. Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) poprzez nowelizację art. 41 k.r.o. różnicuje odpowiedzialność współmałżonków za zobowiązania w zależności od podstawy powstania zobowiązania oraz tego, czy zobowiązanie dotyczy majątku osobistego czy wspólnego, czy ma związek z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub też powstało przed powstaniem wspólności majątkowej.

Do majątku wspólnego należą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności majątkowej (ruchomości, nieruchomości itp.), jak również pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków; środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków; kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Z kolei do majątku osobistego każdego z małżonków należą: przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej; przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił; prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom; przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków; prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie; przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę - nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość; wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków; przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków; prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy; przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

W praktyce zobowiązania mogą być zaciągane przez małżonków na różne sposoby. Jeżeli oboje z małżonków są stronami czynności prawnej w wyniku której powstało zobowiązanie, wierzyciel może żądać zaspokojenia powstałego w wyniku tej czynności długu zarówno z majątku osobistego każdego z małżonków jak i z ich majątku wspólnego. Co do tego nie ma żadnej wątpliwości, gdyż każdy z małżonków w równym stopniu przyczynił się do powstania długu a ich odpowiedzialność jest solidarna i wynika z zasad ogólnych prawa cywilnego.

Gdy czynność prawna dotycząca majątku wspólnego została podjęta przez jednego z małżonków ale drugi wyraził na nią zgodę, wierzyciel może uzyskać zaspokojenie zarówno z majątku osobistego małżonka będącego stroną tej czynności, jak i majątku wspólnego. Tytuł wykonawczy może być w takim przypadku wydany wobec każdego z małżonków, przy czym odpowiedzialność tego, który wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania będzie ograniczona do majątku wspólnego. Należy pamiętać, że zgoda wyrażona przez małżonka nie będącego stroną czynności prawnej musi zostać przez wierzyciela wykazana stosownym dokumentem (prywatnym lub urzędowym).

Gdy stroną czynności prawnej jest tylko jeden z małżonków, czynność dotyczy majątku wspólnego a drugi z małżonków nie wyraził na nią zgody lub nie wiedział o niej, jak również wtedy, gdy zobowiązanie małżonka nie wynika z czynności prawnej (np. czynu zabronionego, bezpodstawnego wzbogacenia), odpowiedzialność za powstałe zobowiązania będzie ograniczona do majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem, jego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej, korzyści uzyskanych z jego praw autorskich, praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.

Jeżeli natomiast wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności majątkowej lub dotyczy wyłącznie majątku osobistego jednego z małżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z jego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych przez niego z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich, praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.

Odpowiedzialność za zobowiązania ulegnie istotnemu rozszerzeniu w sytuacji, gdy zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich służą zaspokajaniu zwykłych potrzeb rodziny. W takim wypadku, zgodnie z art. 30 § 1 k.r.o. oboje małżonkowie są odpowiedzialni za nie solidarnie. Przepisy nie precyzują pojęcia „zwykłych potrzeb rodziny”, jednak odwołując się do orzecznictwa należy wskazać, że chodzi tutaj o takie zobowiązania, które zaspokajają niezbędne codzienne potrzeby, środki utrzymania, rozwój duchowy, intelektualny, kulturalny oraz służą wychowywaniu dzieci. Jedynie z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął.

Autor: Przemysław Jamróz