Porażka systemu bezpłatnego poradnictwa prawnego

Minął rok od wdrożenia systemu bezpłatnych porad prawnych w oparciu o przepisy ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej. W trakcie całego 2016 roku uruchomiono w Polsce ponad 1500 punktów świadczących bezpłatną pomoc prawną dla osób najuboższych, z czego ponad 600 jest prowadzonych przez organizacje pozarządowe

Na etapie wdrażania systemu wydawało się, że zapotrzebowanie na tego typu usługi jest duże a biura będą szturmowane przez osoby potrzebującego fachowego wsparcia. Oczekiwania te brutalnie rozminęły się jednak z rzeczywistością.

Według danych zebranych przez Instytut Spraw Publicznych za pierwsze trzy kwartały 2016 roku, w punktach pomocy prawnej udzielono 294 879 porad, co daje średnio jedną poradę dziennie na punkt. Niewątpliwie osób szukających wsparcia było wielokrotnie więcej, jednak ograniczenia wynikające z ustawy nie pozwalały na uzyskanie przez nich pomocy w ramach systemu.

Przypomnieć należy, że w myśl ustawy z bezpłatnych porad prawnych mogą skorzystać jedynie osoby korzystające ze świadczeń z pomocy społecznej, posiadające Kartę Dużej Rodziny, kombatanci, ofiary represji wojennych i powojennych, weterani, osoby poniżej 26 oraz powyżej 65 roku życia, ofiary klęsk żywiołowych oraz – na mocy nowelizacji – kobiety w ciąży (od stycznia 2017 roku, jednak tylko w zakresie związanym z ciążą i urodzeniem dziecka, w szczególności praw rodzicielskich i uprawnień pracowniczych). Tak określony krąg osób uprawnionych do skorzystania z dobrodziejstwa ustawy uznaje się za całkowicie nietrafiony. Jeszcze w trakcie prac nad ustawą wskazywano na konieczność objęcia systemem także inne grupy społeczne min. osoby zadłużone, samotnie wychowujące dzieci, niepełnosprawne, ofiary przemocy, poszkodowanych w wypadkach, jednak pomimo racjonalnych argumentów nie zdecydowano się na poszerzenie kręgu uprawnionych.

Druga problematyczna kwestia to zakres pomocy, jaką można uzyskać w świetle unormowań ustawy. Zgodnie z art. 3 pomoc jest ograniczona wyłącznie do: 1) poinformowania osoby uprawnionej o obowiązującym stanie prawnym, o przysługujących jej uprawnieniach lub o spoczywających na niej obowiązkach lub 2) wskazania osobie uprawnionej sposobu rozwiązania jej problemu prawnego, lub 3) udzielenia pomocy w sporządzeniu projektu pisma, z wyłączeniem pism procesowych w toczącym się postępowaniu przygotowawczym lub sądowym i pism w toczącym się postępowaniu sądowoadministracyjnym, lub 4) sporządzenie projektu pisma o zwolnienie od kosztów sądowych lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym lub ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Biorąc pod uwagę fakt, że znaczną grupę uprawnionych stanowią osoby niezaradne życiowo i pozbawione wystarczających środków finansowych, wartość udzielanej w tak ograniczonym zakresie pomocy prawnej jest znikoma.

Z bezpłatnego poradnictwa prawnego wyłączone zostały sprawy podatkowe związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, sprawy z zakresu prawa celnego, dewizowego i handlowego, związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, z wyjątkiem przygotowania do rozpoczęcia tej działalności.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na nikłe zainteresowanie bezpłatnym poradnictwem jest niedostateczna kampania informacyjna. Oprócz pojawiających się w środkach masowego przekazu sporadycznych informacji o wdrożeniu systemu, adresy biur bezpłatnych porad prawnych można znaleźć w zasadzie tylko w siedzibach sądów oraz urzędach. Informacje w internecie są rozproszone a sam internet nie jest najlepszym medium dla ustawowego kręgu uprawnionych.

Doświadczenia mijającego roku nie napawają więc optymizmem i można zaryzykować tezę, że system bezpłatnego poradnictwa w jego obecnej formie nie ma przyszłości. Bez sensownej nowelizacji przepisów, poszerzenia kręgu uprawnionych do skorzystania z pomocy oraz dostosowania jej zakresu do ich rzeczywistych potrzeb nie da się osiągnąć zakładanych przez ustawodawcę celów a środki przeznaczane na funkcjonowanie sieci poradnictwa prawnego lepiej przysłużą się prawnikom niż potrzebującym.

Autor: Przemysław Jamróz